कारण अभ्यास...
आभाळाला एक भोक पडलेलं. मगरी आणि सुसरी, पांढऱ्या मानेचे करकोचे, heartbreak झालेले बोके, चिकट गोगलगाया, आत्मा हरवलेल्या काया, कुत्र्यासारख्या पडत होत्या अंगावर! हे एकदा घडलेलं नव्हतं; सतत घडत राहिलेलं. भोकाची त्रिज्या कमी-जास्त आणि पडणारे प्राणी चित्र-विचित्र, इतकाच काय तो फरक. मी चुकीच्या जागी बसलोय किंवा बसवलो गेलोय अशी भिती तोंडावर सतत बाळगलेली. बाळगलेली बरी म्हणजे शंकेला वाव उरत नाही. कपाळावरचा घाम पुसला आणि प्लॅटफॉर्मवर उभ्या फळ्यावरती रेघोट्या मारणाऱ्या पाठीकडे पाहिलं. शेजारच्याच स्क्रीनवरती काही आकडेमोड झालेली; ठळक शब्दांत काही सुविचार लिहीलेले; काही आकृत्या अबोल मेलेल्या आणि त्यांच्यामधून बाण इकडून तिकडे. लढाई संपल्यावर मेलेल्या-मारणाऱ्यांचा हिशोब सुरू असतो. किती वेळ गेला असेल मधे? मी एकदा पापण्या मिटून पुन्हा उघडेपर्यंत. दहा ते पन्नास वर्षांपैकी कितीही किंवा शंभरही. ज्ञान आणि वेळेच्या अक्षांवरचा एक बिंदू पकडून मी सुरू केला होता प्रवास पंधरा मिनीटांपुर्वी आणि पापण्या मिटल्या. मी ओढ्यात एक नाग बेडकाला पकडून बसलाय असं बघितलं. कितीतरी वेळ…पंधरा मिनीटांपेक्षा कमी…तो नाग त्या बेडकाला फक्त पकडून होता दातांत. आणि थकला की काय? सोडून दिलं त्यानं बेडकाला नि गेला कुठेतरी खड़्ड्यात! खुर्चीवरती मी जरा पसरलोच होतो; सावरून बसलो. आजूबाजूला पाहिलं आणि स्वत:ला वेळेचं भान आहे का? असं विचारलं. उघड्या जबड्यात माझ्या किती माशांनी interest घेतला असेल, काय माहिती! जेव्हा जबडा बंद केला होता, उठल्या-उठल्या, तेव्हा त्यात एक सोन्यासारखा केस सापडला होता. तो ओकू वाटला होता; पण सोन्यासारखा म्हटल्यावर ओके वाटला होता. सोन्यासारख्या केसांची एकच मुलगी होती वर्गात, आजूबाजूच्या चार बाकांपैकी एकावर बसलेली. म्हटलं, तो केस ठेवून द़्यावा लाकडी पेटीत आणि पेटी ठेवावी खोलीवर. जमलंच-झालंच तर होईल evolution!

समोरची पाठ अजूनही खरडत होती equations आणि दगडासारख्या डोक्यात माझ्या कसलाच नव्हता mention! आजूबाजूलाही काही मेणासारखे पुतळे बसलेले. काही हलणारे-डुलणारे, काही डुगडुगणारे, काही वितळणारे. वावटळ यावं तशी एक जांभई अचानकच स्फुरली. असेल थोडा घाण वास, बिचारी आली तशीच विरली. विरली न विरली तोच बाका-बाकांवर जांभयांची लाट उसळली. ती लाट तशी घाटावर बसून बघायला मजा आली. त्या सोन्यासारख्या केसांच्या मुलीच्या नाजूक ओठांची उघडझाप, घाटावरची पाकोळी झाली! मी lecturer कडे लक्ष देण्यासाठी position घेतली. तो जे जे बोलला, ते ते मी मनातल्या मनात पडताळलं. कारण मोठा होत गेलो तसा विश्वास उडत गेलेला. लोकांवरचा, प्रेमावरचा, विज्ञानावरचा. स्वत:ला मतं पटल्याशिवाय विश्वास ठेवू नको विज्ञानावर, असे मोठे सांगून गेले. या विधानावर कसा ठेवणार विश्वास? पण तेवढा मी विचार नाही केला. आता जे जे बोलतं कुणी, ते ते पडताळावं लागतं आणि पटत असेल तरच खिशात ठेवाव्ं असं. त्या equations च्या घाईगर्दीत मेंदू कुठेतरी टेकला - थकला बिचारा - कलंडला. म्हटला, त्याच्या ध्यानात नाहीत सगळीच मुळाक्षरं…त्यामुळे शब्द वाचता येत नाहीत-उच्चारता येत नाहीत-कळत नाहीत. असा टेकलेला मेंदू, मला थकलेला शेतकरी भासला. बाभळीच्या झाडाला टेकून बिचारा घाम पुसणारा. त्याची कीव आली; तो माझा आहे म्हणून माझीही कीव आली. पंधरा मिनीटांच्या समाधीत काही ज्ञानप्राप्ती नाही झाली. किती वर्षांचं ज्ञान मी हरवून बसलो, त्याची तर गणतीच नाही. कुणी युरोपात १९५० साली असा-असा विचार मांडला. तर १९५९ मधे अमेरिकेमधील शास्त्रज्ञांनी त्याचे विधान खोडून काढले आणि नवी थिअरी मांडली वगैरे वगैरे. माझा मेंदू टेकलेला कुठेतरी १९८० साली आणि उठला तो २०१३ ला. आता मधलं काहीच महिती नाही…तर जोडणार कसा बांध, ठेवणार कसा विश्वास? वाटलं डोळे मिटावेत नि पहावं आभाळाच्या भोकातून पडली तर एखादी सोन्यासारख्या केसांची मुलगी…पण हे तेवढंच शक्य होतं जेवढे त्यातून पडणारे heartbreak झालेले बोके नि मेंदूविरहीत डोके! मला त्या एका lecturer चं कौतुक वाटलं. १९५० पासून २०१४ पर्यंत तो टिकला. असाध्य ते साध्य, करिता सायास, कारण अभ्यास, तुका म्हणे. या माणसाने अभ्यास केला खरा, मी हुकलो. मुकलो-भरकटलो-कलंडलो-लवंडलो. एक डुलकी, एक अपघात. झाला अपघात, मग घट़्ट केलं मन आणि बसलो मुर्खासारखं उरलेल्या lecture भर…त्या केसाशी खेळत. घरी जाऊन अभ्यास केला मात्र…

पंकज कोपर्डे. २० फेब्रुअरी २०१४ 

रवी

छातीत थोडी धडधड अजून जिवंतशी वाटते. सतत कालची रात्र आठवते...काहीच आठवत नाही...चष्म्याच्या काळ्या फ़्रेमवरच्या विस्तीर्ण वांझोट्या कपाळावरती पसरलेले घर्मबिंदू तेवढे आठवतात. तेव्हा ती आली होती, मीच स्वेच्छेने नदीत उडी मारली होती नि गटांगळ्या खात छाती मागे-पुढे होत होती. पोट मागच्या दोन-चार वर्षांपेक्षा जास्त वाढलंय माझं आणि म्हणावं तसं काही खासही गोड घडलेलं नाहीये. इतकं आणि एवढंच मी माझ्या कामाव्यतिरिक्त बोलू शकलो तिला. छंदाचं रूपांतर कामात झालं की तसं माणसाकडे पोरी पटवण्याएवढं भांडवल उरत नाही बहूधा. घरचे सगळेच नि बाहेरचेही सतत सांगत राहतात की एवढा स्पेसिफ़िक इंटरेस्ट नसवा माणसाचा...पण छंद तो छंद, त्याला कुठला घालणार बांध म्हणा. माझ्या कामाव्यतिरिक्त माझा छंद म्हणजे लिखान...पण ते ही मराठीमधलं. आणि अशा कितीशा पोरी मराठी लेखकांना भाळणाऱ्या? त्या ज्या कॉलेजात नाटकांत रमून लेखकाच्या गळ्यात पडायच्या त्या एकतर दर सहा महिन्यांनी वेगळ्याच नटाबरोबर बागेत चरत बसायच्या किंवा मग एकच मोठ्ठं पॅकेज गळ्यात अडकवून नऊ महिने रजेवर जायच्या. फारच उत्साही काही एक-दोन दिवस फक्त...इस्पेशिअली जेव्हा त्यांना लेखक हा एक माणूस आहे याचा साक्षात्कार व्हायचा! पण माझ्यातला लेखक सतत रडकं काहीतरी लिहून स्वत:च डिप्रेस झाला होता आणि तो तिच्यामुळे खाड़्कन जागाही झाला. ती तितकीच नाजूक आणि त्याच त्या गणेशवेलीसारखी लपेटून घेत चालल्यासारखी. रस्त्यावरून घरी येताना एका खड़्ड्यात जोरात आदळलो तसा कपाळामागचा मेंदू थोडा हलल्यासारखा झाला. म्हटला, “का बरे तुझा तो लेखक असा धारातिर्थी पडलेला?” आणि मग पाऊस सुरू झाला; त्यात रस्ता दिसेनासा झाला; हेल्मेटच्या काचेवरती वाफ़ांचा पडदा झाला. वर्षं सरत गेली तसे शब्द परत गेले; पानगळीचे दिवस उलटूनही पाऊस आला नाही; कवितांच्या झाडांवरती फुले फुलली नाहीत; घोंगावणारे सारे शब्द गेले माघारी मधाविना; खरडून खरडून काही केल्या एक वाक्य घडले नाही. सोप्याच होत्या गोष्टी किती, वेळच लागत गेला...तो एक धारातिर्थी आणि दुष्काळात जीव सांडत चाललेला.

मला वाटलं मी एक नाटक लिहावं आणि घुसून जावं कलेत आतवर. उगाच हात मारल्यासारखे करावेत नि पोहोल्यासारखं वाटून घ्यावं मस्त! तेच नाटक उभं करावं आणि नुस्तं तेच करत बसावं. मग परत ते दिवस आल्यासारखे वाटतील का? सहा महिने...दोन दिवस किंवा सतत आयुष्यभर! नाटक लिहावं, कलेत घुसावं, घुसळून आणि प्रेम करावं. मी हसताना मला वाटलेलं पडला एक दात...खालच्या बत्तिशीमधला डावीकडून सातवा! उजव्या हाताच्या दोन बोटांनी कपाळावरचा नि नाकावरचा घाम पुसण्यात वेळ गेला. तेव्हा ती शांतपणे कितीतरी वेळ माझ्या एकाच उत्तराची वाट पाहत थांबलेली...“आणखीन काय नविन?” मी मुर्खासारखा संशोधनाबद्दल बरळत राहिलो नि त्याहून हाईट म्हणजे वाघांचे पट़्टे किती असतात वेगवेगळे, हात लावता भासे गुबगुबीत नि कोवळे! मी मधेच टाईल्सकडे पाहिलं तर त्यात फक्त पोटाचा घेर दिसला, तेव्हा कुठे छाती वर काढली...तेव्हा कुठे तिचा पुढचा एक दात दुसऱ्यावर चढलेला दिसला...बिलगून बसलेला.

तो एक पडदा हेल्मेटच्या काचेवरचा उडून गेला भुर्र्कन नि उलगडलं सारं रहस्य. एक पाऊस काय आला, ती फुलं फुललेली-डोलणारी...नि एक दिसला वेडा, ते शब्द पकडत निघालेला...दूर मेघाळलेल्या दरीकडे. पण प्रॉब्लेम आहे साला मला. आता हे सहा महिने की दोन दिवस की सतत आयुष्यभर?

पंकज कोपर्डे (२०-०७-२०१३)