मानवाचा मागचा पाच-दहा वर्षांचा इतिहास चाळला तर कित्येक
विद़्यावाचस्पती खितपत पडलेले आढळून येतील. त्यासाऱ्यांना दंडवत घालून एखादा प्रबंध
लिहावा अशी उडती लहर मनाला चुंबून कित्येकदा गेलीय, पण संशोधनातून विशेष वेळ काढता
आला नाही. आज सहज आठवण आली की आपला Academic Curve आणि आयुष्याची linearity यांचा काही
मेळ आपल्याला घालता आला नाही. त्यामुळे सहज स्वत:चा इतिहास बघून त्यावरून इतरांची टर
उडवावी असे वाटले.
म्हणजे खरंच Ph.D.! नाही, लिहीले बरेच Chapters, पण वाटत
राहिलं अर्धवट राहतंय हे काम. कधी रात्री स्वप्नात येत राहिलं की एक अकेला यात्री उंचावर
पडतोय खोलात…अंधारलेल्या खोलात. त्याला तळ नाही, वेळेचे त्यात भान नाही. सर्वच मिती
एकत्र येऊन झाल्यासारखा कल्लोळ ज्याला सांगण्यासाठी विशेष आता मला वेळ नाही. पण एक
चित्र आणि ते एकच चित्र सतत लूपमधे असल्यासारखं. त्यात ईंग्लिश, मराठी अक्षरं आणि विविध
आकार, विचार माणूस म्हणून उभे घोळक्याने. त्यातही तो एक Data नावाचा माणूस नकारार्थी
मान हलवत उभा. हे ते स्वप्नं आणि त्याची कित्येक पड्लेली आवर्तनं. प्रत्येक आवर्तनाचा
रंग गडद, कधी काळा, निळा, जांभळा, किरमिजी किंवा राखाडी, पण गडद. आणि तो Data म्हणून
कधी बिन्याचेहऱ्याचा व्यक्ती; कधी मी किंवा ती (स्वप्नातली); कधी संत तुकाराम हातात
विणा घेऊन उभे; कधी बाळ एक cuteसं; तर कधी एखादा काळा वाघ. पण सगळेच Data आणि मान हलवत
सांगणारे – “कमी पडतोय!”
लोकांच्या स्वप्नात पऱ्या, अप्सरा येतात आणि इथे आलेला
Data. मग उठल्यावरचं ते वाटणं की आज होईल काही खास. आज एखादी पायरी जाणार आपण पुढे
किंवा काहीतरी legendary होणारंय आज. मग ते मनभरून Dataमधे गुंतून जाणं. कधी स्क्रीनवरून
फिल्डवर, तर कधी फिल्डवरून स्क्रीनवर visualize करणं. जगात याहून काय भारी असेल गडे?
झपाटलेपण काय असतं? हेच तर असतं. मेंदू ज्यावेळी म्हणतो रात्र झाली झोप आता, तेव्हा
एखादं घुबड गातं आणि मग शरीर सुसाट सुटतं. अंधार चिरत, कान सावध होतात आणि जोपर्यंत
आवाज येत नाही तोपर्यंत चलबिचल. मग वाट्तं याच्यासाठीच तर केला सारा अट्टाहास. कधी
कुणी हिमालयातल्या नद्यांमधले दगड-गोटे चाळत बसतं आणि कित्येक तास दररोज त्या दगड-गोट्य़ांची
मापं घेत राहतं तेव्हा जग त्याला येड्यांमधे काढणार नाही तर काय? त्याला खरंच पडलेली
नसते नद्याबाहेरच्या गोट्य़ांची! जगण्याची ही नशा ज्यावेळी गरज व्हायला लागते तेव्हा
मात्र ते सुंदर जग कोलमडायला लागतं आणि एक ना एक दिवस पैसा दण़कन जमिनीवर आपटतो. आणि
मग सुरू होतो खेळ सावल्यांचा…
खरं Ph.D. करणं अशी काही आयुष्याची requirement नव्हतीच मुळी,
पण छोटे सुंदर प्रश्न सोडवताना ती आपसूकच होऊन गेली. आणि झाली ती पण रडत-खडत, शिव्या
देत तर अजिबात नाही. ती आली, तेव्हा अदबीने जवळ बसली. म्हट्ली, करायला तर बरंच काही
आहे, पण तुला शक्य असेल तेच तू कर. मी नाराज नाही होणार! तू घेतोहेस ना जबाबदारी, मग
तूच कर पुर्ण. मी आहे इथेच, जात नाही कुठे. तुला सोडून तर नक्कीच नाही. Take your
time, but don’t forget, I am waiting for you! आता इतकं intimate conversation झाल्यानंतर
का बरं असं वाटावं की तिला सोडून देऊ मी! तर ती यथा-अवकाश झाली. ती सुंदर, रूबाबदार,
चांगल्या घरची आणि मोहक अशी झाली. कुणी तिला नावे ठेवली नाहीत ना कुणी तिच्याबाबतीत
कधी आकस केला. जागतिक पातळीवरती शास्त्रञांनी अदबीनं दखल घेतली तिची आणि योग्य ती विचारपूसही
केली. एक भलंमोठं पुस्तक लिहीलं आणि तिची पाठवण केली. ज्यादिवशी ती लायब्ररीच्या कुण्या
कोण्यात गडप झाली तेव्हा असं वाटलं खांद़्यावरती “डॉक्टरेट” नावाचे दोन इवलाले पंख
आलेत आणि जमिनीपासून एखाद-दुसरा इंच एक दिवस तरी अंधांतरी होता येईल एवढी ताकद त्या
पंखांमधे साठवलीय.
त्या दिवसापासून जग वेगळं दिसू लागलं. नविन चष्मा घातल्यासारखं.
बऱ्याच वर्षांच्या झोपेतून कुंभकर्ण उठायचा त्यावेळी त्याला जसं वाटत असेल, अगदी तसंच.
आपलं जग मागचे पाचेक वर्षं बरंच संकुचित झालं होतं याची जाणीव उगाच बोचरी वाटायची.
पण मग एखादा दरवाजा उघडून पुन्हा त्या PhDच्या पेटीत जाऊन बसावं असंही वाटायचं. ती
पेटी किती ऊबदार. तिथं सगळं माहितीतलं, आपलं-आपलंस, प्रेमळ आणि एक ती नेहमीची पायवाट
जंगलात नेणारी. त्या पायवाटेवरती दोन-चार ठिकाणी ती माहितीतली घुबडं. जरा कुठें हालचाल
दिसली की जवळ येऊन मान डॊलवत बसणारी. पायवाटॆला समांतर ती नागमोडी नदी, आड्वी-तिडवी,
तिच्या स्वत:च्या राज्यात. त्या नदीत कुठे एक तो गोटॆ मोजत बसलेला. मग पायवाट थोडी
पुढे जाते, तर ती मोठ्ठाली मोहाची झाडं आणि त्यांच्याभोवती गुंजारव करणाऱ्या पक्षी-प्राण्य़ांच्या
आठवणी. तशीच ती वाट घेऊन जाणारी लॅबमधे आणि तिथला रस्ता पुढे घराकडे. काही फुटलेले
वेडे-वाकडे रस्ते, ते त्या-त्या आठवणींकडे, अपघातांकडे, आघातांकडे! पैश्यांकडॆ नेणारा
रस्ता पेटीच्या नाही आतमधे!
ती पेटी उघडून बाहेर आलं तर डोळे दिपावे एवढा प्रकाश. लोकंच
लोक, धावपळ, धूळ, कचरा, आणि हेतूहीन वर्दळ. खांद्यावरचे इवलाले पंख कोमेजून झिरपून
गेले. एक भलामोठा रस्ता postdoc कडे नेणारा, पण पाय तिथे आपसूक वळेना. वाटतं हा
highway पुढे जाऊन नष्ट होतो का कुणास ठाऊक? वाट्तं गेली ती मागची मुग्ध वर्षं पण आता
खिसाही आहे रिकामा. मेंदू म्हणतो, वर्षभराचं contract. नविन देश बघ, पैसा कमव, ऐश कर.
मग आहेच नविन उडी, एका वर्तुळातनं दुसऱ्या. आणि मग तिसऱ्या. काय त्याला. हजारो करतात.
तू ही कर. हो! फक्त या चक्रव्यूहात अडकून बसू नको. उडत रहा, सतर्क रहा, applications
चे बाण मारत रहा.
वाट्तं की त्या पेटीवरतीच बसून रहावं का? पण मग भूक लागते,
ऊन लागतं, तहान लागते, मन लागत नाही. वाट्तं या समोरच्या रस्त्याला समांतर असेल का
एखादी पायवाट, जाईन त्यावरून. हो लागतील काटे आणि ठेचा, पण बहुधा गर्द असेल झाडी तिवर.
वाटतं, बनवावी का एखादी अशीच नविन पेटी मोठ्ठाली आणि मारावी उडी त्यात आणि स्वप्नासारखंच
जात रहावं खोलवर-खोलवर. तिथली रात्रतरी घेईल कुशीत आणि म्हणेल, तू माझा आहेस आणि या
जगातलं सगळंच तुझं आहे. तू शोधत रहा, तू चालत रहा, तू विलक्षण माझ्या गर्भात पोहत रहा.
तू फक्त तुझा रहा आणि पायवाट तुझी नवी बनवत रहा. I am here to stay…
पंकज कोपर्डे । ०४ ऑक्टोबर
२०२३
.jpeg)
