Rucksack

सामानाचा पसारा पाहूनच वाटलं की हे सारं आहे त्या जागेत-जगात मावणारं नाहीये! हे असं मला नेहमीच वाटतं. त्याची मजा अशीय की, जे-जे न मावणारं ते-ते भरायला किंवा वेड्यासारखं कोंबायला नेहमीच परत-परत नविन जागा-जगं शोधावी लागतात. हे खेळण्यासारखे आसपास पडलेले (पण अतिमहागडे) DSLR कॅमेरे, त्यांच्या सतत डोक्यावर पदर बाळगणाऱ्या नाजूक पण करारी लेन्सेस, एक ती मागच्या दहाएक वर्षांपासून गर्लफ़्रेंडपेक्षाही जवळ वाटणारी-असणारी दुर्बिण, थोरामोठ्यांनी लिहीलेली पक्षी-साप-बेडकं-चतुर यांवरची पुस्तकं, एक इवलाली पण अति-महत्त्वाची फिल्ड डायरी, एक कुठूनही उचलेलं पेन, फिल्ड डायरी इतकाच अतिमहत्त्वाचा लॅपटॉप आणि स्लिपींग बॅग! एवढा पसारा to start with. म्हणजे हा पसारा by default आमच्या पाठीवर सदैव असणारच. हे ओझं कधीच वाटलं नाही. पाठीला या गोष्टींची सवय झालीय असंही म्हणता येत नाही. पण वर लिहीलेल्या गोष्टी पाठीवर उचलाव्या लागतात, ही भावनाच शरीराला कधी झाली नाही! बरंच फिरलो. चांदोलीमधे पाठीवर जवळपास वीस-पंचवीस किलो घेऊन या जगातल्या ९९.९९९९९९९९९९% लोकांनी पाहिले नसतील असे सुंदर सुंदर काळ्या कातळाचे सडे (Lateritic plateaus) पाहून आलो. त्या सड्यांवरती मुजोर उधळणारे कातळासारखेच उनाड गवे (Gaur) पाहिले, रात्री तिथेच बसलेले रातवे (Nightjar) पाहिले. कोयना धरण्याच्या पाणी फुगवट्याशेजारीच बहरलेल्या जंगलात रात्री घालवल्या. त्यावेळीही ती रक-सॅक पाठीवर होती. एका रात्री गर्द जंगलाता ज्या तुटक्या-फुटक्या झोपडीत झोपलो तिथेच बिबट्या गुरगुरला. करवतीसारखा आवाज सोडत तो काही वेळ माझा नि जंगलाचा जीव चिरत बसला. ऐकू आला पण बिलंदर नाही दिसला. हळूच कुठूनसा निघूनही गेला. माझ्या पुण्याच्या बेडरूममधे असं कुणी येऊन बसलं असतं तर मी नक्कीच त्याला करवतीने कापला असता, बिबट्या तसा शेळपटच निघाला! त्यापुर्वीही अंदमानाच्या जंगलात एक नागराज (King Cobra) आरामात माझ्या रक-सॅकवर पहुडून होता. त्यावेळीही हीच होती. ती समुद्राच्या पाण्यात कित्येकदा भिजली, पण नाही कुजली. मला वाटलं कुठेतरी कशीतरी फाटेल. फाटली तर थोडी-थोडी उसवेल. उसवली की तिच्यावरचं प्रेम माझं थोडं कमी की कसं होईल. प्रेम जसं जसं कमी होईल, तशी ती अधिकाधिक निर्जीव होत जाईल. बिचारी अशी दूर-दूर होत जाईल की मग तिचं ओझं होऊन जाईल. पाठ कुरकुरेल, मणके दुखू लागतील. खांदे तक्रार सुरू करतील नि मानेचे स्नायू आखडून जातील. अशावेळी कोण मदतीला येईल? 

अंदमानातली जंगलं तुडवली, रक तुटली नाही!

Thank god! अजून हे झाले नव्हते, पण आता घडले. ते कधी-कधी ना घडणारच होते म्हणा, पण या गोष्टींचा कधी एवढा खोल विचार नव्हता केला. बऱ्याचदा होतंही असंच, काही गोष्टी विचार करण्यासारख्या कधी वाटतंच नाहीत आणि घडल्या की मेंदू चक्रावून जातो. माझी रक-सॅक माझ्यासाठी निर्जीव नव्हती झाली, पण तिचं आयुष्य संपत आलं होतं खरं. तिचे बंद झिजले होते, अंदमानात तिला उंदरांनी कुरतडलं होतं थोडं (म्हणूनच नागराज आलेला). तिच्यावर मीच अनन्वित अत्याचार केले होते आजवर, पण ती मुक्याने सारं सहन करत राहिली. मी अवाच्या सवा सामान तिच्या कोंबत राहिलो. माझं जग, माझं जग म्हणत. ती सतत माझं जग तिच्यात सामावत राहिली नि मग आतल्या वजनाने-ताणाने आधीच उसवलेल्या ठिकाणी फाटत गेली. जोपर्यंत मागच्या ट्रिपमधे एक पुस्तक अतिभरलेल्या रक-सॅकमधनं धब्बकन खाली पडलं नाही, तोवर हे जाणवलं नाही मला. ते तसं पडलं तसं माझ्यासारख्याच अनेकांनी या अन्यायावर निषेध नोंदवले. मलाही ते जाणवलं. आपली आपली म्हणत तिला सतत consider करत आलो. तिच्यावर किती भार टाकला हे लक्षात आलं नाही. माझी रक-सॅक फार भारी, म्हणून या सर्व गोष्टींवर डोळेझाक करत आलो.

चांभार म्हणाला, सोप्पंय. टिप मारतो, टाईट करतो. शंभर रूपयांत नव्यासारखी करून देतो. त्याला म्हटलं विचार करून सांगतो. खरं त्यात काय एवढं विचार करण्यासारखं? सहज-सोप्पा उपाय. मग असं वाटलं की टिपेने या जखमा निघतील का भरून? ही हात-शिलाईची. चांभार तिचा तो original रूबाब कुठच्या कुठे घालवेल. तिच्यावर अजून अन्याय करण्यापेक्षा तिला छानपैकी घडी करून कपाटात ठेवून द्यावं नि अगदी अशीच एक हातशिलाईची याच कंपनीची अजून एक रक-सॅक घ्यावी, असा एक विचार मेंदूत सुरू होऊन मनात प्रवेशता झाला. हिच्याबद्दल जसा विचार आला, तसाच मग कॅमेरा, लेन्सेस, दुर्बिण, लॅपटॉप यांबद्दलही झाला. स्वत्वाची, खासकरून स्वत:च्या अर्थस्थितीची जाणीव झाली, त्यासरशी तो साधासा विचार क्षणात गायब झाला. पैशाने काय सगळंच खरेदी करता येईल, पण तो एक जीव जडलेला असतो आपला आपल्या गोष्टींवर त्याची ती किंमत पैशात मोजता येत नाही आणि विकतही घेता येत नाही. दोनेक दिवस मन हिंदोळयावर होतं – हिलाच दुरूस्त करून वापरू की नविन घेऊ! जसजशी पुढ़च्या ट्रिपची वेळ जवळ आली तसा नविन रक-सॅक घ्यायचा विचार पक्का झाला.

      

हक्काच्या घरापासून शंभर मैलांवर सोडलेलं कुत्रं कसं वासावर घर शोधून काढतं, तसा पुण्याच्या कचऱ्यासारख्या गर्दीतून वाट काढत पाच वर्षांपुर्वी जिथनं रक-सॅक घेतली होती तिथे आपोआप, without navigation, पोहोचलो. दुकानाचा विस्तार वाढला होता. दुकानात रक-सॅकशिवाय अजून बरेच products दिसत होते. पाहून छान वाटलं. दुकानदाराला सांगितलं, ‘ओळखलं का मला? पावसात आलेलो पाच वर्षांपुर्वी! तुम्ही बसलेला माडीवर नि दुकानात आलेलं पाणी!’ त्यानं काही ओळखलं नाही, पण व्यापारी हास्य केलं. माझी नजर भिरभिरली दुकानभर. त्याला विचारलं मी, ८५ लिटर्स…अमूक-अमूक ब्रॅण्ड…अमूक-अमूक मेड…नेव्ही ब्ल्यू कलर. त्यानं सांगितलं की तो product बंद झालाय! आम्ही तसल्या बॅगा बनवत नाही आता. त्यांना जास्त डिमाण्ड नव्हती. फॅन्सी कमी साईझच्या बॅगा जास्त चालतात आजकाल. थोडक्यात त्यानं सांगितलं की तुम्ही भलतेच वेगळे आहात साहेब. तुमच्या आवडीची ती एक बॅग मिळाली असेल तुम्हाला एखांदवेळेस, पण आजकाल पाठीवर एवढं ओझं घेऊन जंगलात फिरणारे (जंगलात काय उपयोगाचा फॅन्सी कलर!) सोबर नेव्ही ब्ल्यू कलरवाले लोकांची प्रजात नामशेष होण्याच्या मार्गावर आहे. आता हातातली ती जुनी बॅग गेली तर ठीकंय, पण ही धोक्याची सूचना आहे. नजिकच्या काळात तुम्हीही त्या रक-सॅकसारखे होणार आहात. Market value गंडवते हो बऱ्याच जणांना!

राग आला. त्या दुकानातून बाहेर पडलो. चार दुकानं फिरलो. एका जागी शिरलो तर मनात भरणारी दिसली सॅक. म्हटलं, चला घेऊयात नि मग तसाच असलेलं सगळं सामान कोंबून तिला गाठ मारली. खांद़्यावर टाकली तशी पाठ तिरकी-तारकी झाली नि झटक्यात ताठ झाली. म्हटलं हा सगळा सवयीचा मामला आहे. कोण कुठे नामशेष होत नाही. डोक्यावर हॅट, गळ्यात दुर्बिण नि कमरेला लोंबकळणारा ४०० ते १००० एम एम लेन्स चा कॅमेरा, पाठीवर रक-सॅक नि पायांत हंटर शूज; ही प्रजात नामशेष होण्यातली नाही!

तर रक घेतली. पाठीवर टाकली. कानांत गाणी घातली नि शीळ घालत बाईकवरून घराकडे निघालो. पाऊस आला, त्यावेळी छाती-पोट-डोकं भिजलं; पाठ भिजली नाही मात्र. रक मनात भरलीच होती पुर्वी, आता अजूनच जवळची वाटू लागली. प्रत्येक वस्तू नि माणसाचंही माझ्या रकसारखंच आहे! मनात भरणारी कित्येक; पण उतरून तिथंच राहणारी मोजकीच! आता मात्र मी माझ्या रकच्या प्रेमात पडलोय. साथीदार मिळाला मनासारखा की मग पुढचा प्रवास घडणारच आहे भारी.

परवाच मला कळलं की, मी घेतलेली रक ब्रॅण्डेड नसून डुप्लीकेट आहे! असावी; असेल..मला काही फरक पडत नाही! जर माझ्या रकबद्दल कुणी काही अपशब्द काढला तर मात्र मग त्याला/तिला काही दात गमवावे लागणार आहेत..जपून!!  

पंकज कोपर्डे

(pankajkoparde.weebly.com)

First appeared in Rangdeep Diwali 2016 - mmny.org

Amanush

I fell in love with Amanush when I was raped the eighteenth time. Scary this may sound; I have been raped seventeen times before. Amanush did rape me but I felt the love and passion while he was doing it. I know he loves me, but I never had feelings for him till it happened. By the way, I am a boy in my early eighteen; understood the meaning of ‘rape’ when it happened the fifteenth time.

All those seventeen incidents have a dark gray color where I see shadowy corners and white nail-marks, I hear outcries that should have cracked the skies, and I feel an unforgettable pungent stinking smell as if several penises stuffed in my alimentary canal are rotting inside. Men stripped me and mounted on me; they sucked me as if leeches; they bled me, and finally they went their way fully satisfied. No-one lost nothing, except me. I lost my relatives and friends. More than this, I lost courage, freedom, and sense of my sexual orientation. Getting raped was a regularity for me well before I hit puberty. I always thought that it is something that everyone does once one becomes an adult. I was raped five times in the year I hit puberty. Men tied me and took turns. There were six of them and this horrific thing continued for a year until they found another naïve boy. I never told this to my parents and friends. I never thought that this was serious until I learned what ‘rape’ actually means. When I told this to my friends they called me gay, some called me a coward. Most of them kept a distance from me. The cast down was even more depressing for me. I was broke; I was no-one’s responsibility. I was no-where though I was walking in the crowd that was marching on the default gateway of humane life. I failed to connect with the real world of love, romance and making love. I was a fool then, I am a fool now.

Amanush was in the gang that raped me the sixteenth time. He must be a year younger than me. While I was getting all the hell-like treatment he held my hand and his eyes spoke to me. He said, “Don’t worry. It’s a matter of a few minutes”. I don’t know whether Amanush was convincing me or to himself. I was totally drained off. After everyone was done, those bastards spit on me, they kicked me real hard in my testicles and left. Amanush untied me. He helped me get up and also provided a place to sleep over at his apartment. When I woke up the next morning, my whole body was aching. Amanush asked me to take rest while he went to attend some assignment. I was amazed to see how this boy had managed so much of finance on his own. I mean buying a three bedroom luxurious apartment in a metro like Chennai is not a joke. I had breakfast and slipped into the bathtub. I laid in the tube for an hour, thinking about life…thinking about Amanush. Why was he there yesterday? What was he doing? He is not the kind of person who will get involved with those bastards. I weakly remembered he was holding a rod in his hand. A black rod…perhaps a rod to bang me! Holy shit! Was he some sort of psycho? The very thought struck me like a thunderbolt. I jumped out of the tub and rushed out of his house.

Two months passed and I again became a victim. This time, it was a group of twenty youngsters. Some might have been younger than me! I was not the only one to get raped; there were four other poor souls like me. This was a coordinated crime. Each one of us was taken to separate rooms and raped brutally. They put cotton in my mouth and inserted a black metal rod in me. It was over in two hours. I was left in deep agony. The cotton in my mouth was wet with my saliva, mucus, and tears. For a nick of time, I lost consciousness. I faintly remember someone asking me to get up and get in the car. The next thing I remember, I was in a three bedroom luxurious apartment…not only me but all five of us! It shocked me to learn that I was in Amanush’s apartment. I saw glittering lights, but I did not have even a pinch of energy left in me to get up. The next afternoon, when I opened my eyes, I saw Amanush eating his lunch. I looked here and there and noticed that I was alone with Amanush in his apartment. Amanush saw me waking up. He came to me, sat on the bed and caressed me. He asked me if I am okay. It was strange. Yesterday, he was right there. Why was he doing so? Why did those bastards not attack him? Looking me confused he told me that he works as a rape agent! He takes money from rapists, identifies rape targets, provides space for rapists, video records the rape, sells the clip to porn websites worldwide, makes lots of money and finally helps rape victims to recover from the injuries. My head was spinning hearing this. I was all red with anger. I got up and threw a chair at him which hit him on his right leg. He crashed with pain. I felt very bad and rushed to him. I said I am very sorry, I didn’t mean to do this. He told me that he can understand. We both sat uncomfortably followed by a long silence. I had strange mixed feelings for this guy. How can one set up such a business? I mean, is he even human? Amanush started sobbing but gained composure soon. He told me that he has been raped five times before just when he hit puberty. It was a gang of six oldies. He was under depression but recovered with the medical help. During these years he lost his close friends. He generated a long-lasting hatred for the human race. He discovered that the family relations are nonsense and no-one cares for no-one. He saw a business opportunity. He left his home and started this business. I was disgusted and walked out of the house immediately. He tried to hold my hand, but I escaped.

After a month’s gap, the eighteenth incident happened. As it happened, there was no-one to video record it, nor to spit on me and kick me. It was rape-like but pure sex; perhaps both of us have to learn yet, how the real love is made!

by Pankaj Koparde

(Entry for TATA Literature Live Festival)

22 Sept 2016

LALIT

Get my first ebook on http://ow.ly/a9a5302LT0m

निळं आभाळ

निळं आभाळ

पांढरा ढग.

हिरवं कुरण.

लाल फुल.

मातकट पायवाट,

हिरवे किनारे.

काळा रस्ता,

पिवळी फुले.

तांबडी कौलं,

काळसर धूर.

पाणेरी ओहोळ,

तांबडं वासरू.

गोरं अंग,

गोरा तळहात,

पागोळ्या-पागोळ्या

टपटप हातात.

भिजलेली माती,

भरलेलं आभाळ,

गुलाबी तळवे

पावसाच्या पाण्यात.

पंकज

२७.०७.०७

नोराह

त्या संध्याकाळी वस्तीगृहातली ती निळी भिंत जांभळसर होऊ घातलेली. सात-साडेसात वाजत असतील. हिवाळा. मनूरच्या पसरलेल्या हातावर कविता मान रेलून पहुडलेली. तिचे केस मोकळे नि त्यांची मनं आतुरलेली. मनूरने कविताचे केस नकळत हुंगले नि तिचा गंध मनात भरून घेतला. त्या खोलीत प्रकाशाने येऊ नये म्हणून मनूरने विशेष काळजी घेतली होती. एक तो लॅपटॉप गात होता नि त्याच्या धूसर प्रकाशात ती खोली उजळून निघालेली. मनूरने नकळत हळूच त्याचे ओठ कविताच्या गालांजवळ नेले. तेव्हा मी नोराहला भेटलो. ती फार उंच नव्हती. फार गोरी नाही, सावळीशी. तिने केस मोकळे सोडले होते. तिच्या डाव्या हातात एक लाकडी बांगडी होती. कपाळावर एक छोटीशी टिकली नि कानांत फुलपाखरं अडकवलेली. ती त्या खोलीच्या दारात चौकटीला टेकून उभी होती. तिचं लक्ष मनूर नि कवितावर नव्हतंच. ती त्या खोलीच्या जांभळसर होत चाललेल्या भिंतीकडे पाहत होती. त्या खोलीत एक हवाहवासा वाटणारा गंध पसरत होता. त्या गंधाने मनाला शहारे सुटत होते. नोराह काही वेळ त्या भिंतीकडे पाहत राहिली. हळूच तिने हाताने खोलीतला तो गंध ढवळला. तो अधीकच गाढ झाला. कविताने डोळे बंद केले नि ओठांना मनूरच्या ओठांजवळ नेले. सगळं आपसूक घडत राहिलं. नोराह मग त्या खोलीत काही वेळ घुटमळत राहिली. तिने पडदा थोडा बाजूला सारून रस्त्यावर खेळणाऱ्या, चिरकणाऱ्या मुलांकडे एकवार पाहिलं. किती तो आवाज. तिनं पडदा नीटनेटका करताच आवाज गायब. तिने वरच्या हळूवार डोलणाऱ्या पंख्याकडे पाहिलं. तिनं दरवाज्याकडे पाहिलं नि मनूर-कविताकडे पाहिलं. तिनं माझ्याकडे पाहिलं. मी गंध पाहत राहिलो नि ती दार ओढून निघून गेली.

नोराहला मी त्या दिवशी पहिल्यांदा पाहिलं. ती पुण्यातच होती फिरत. एकदा टिळक रोडवर दिसली, एकदा कॉलेजमधे आणि कित्येकदा माझ्या चाकणमधल्या घराजवळ. पुण्यात मी ख्रिश्चन मुली जास्त पाहिलेल्याच नव्हत्या, त्यामुळे तिचं ते वागणं-चालणं, तिचा वेश सारंच काही माझ्यासाठी नवं होतं. ती माझ्यापेक्षा वयाने मोठी असणारच, पण त्याहून मला भिती होती ती माझ्याहून बुद़्धीने मोठी असण्याची. बहुधा दहाएक वर्षांचं अंतर असावं. मी कधी तिचा शोध घेतला नाही, पण ती दिसत राहिली सतत इथे-तिथे. बहुधा ती इथली नसावीच. बाहेरून कित्येक लोकं शिकायला पुण्याला येतात, तशीच असावी एखादी. माझ्या घराजवळ कुठलं कॉलेज नाही, त्यामुळे तिचं आसपास असणं थोडं विक्षीप्त वाटायचं मला. ती त्यादिवशी त्या मुलांच्या वस्तीगृहात कशी आणि का आली याचा त्यानंतर कधीच पत्ता लागला नाही. मनूर माझा मित्र, पण त्यानं मला कित्येकदा सांगितलं की त्यादिवशी त्याच्या रूमचा दरवाजा आतून लॉक्ट होता. मलाही आतलं कसं दिसलं याचंच त्याला आश्चर्य वाटत होतं नि दु:खही. स्वत:च्या एवढ्या वैयक्तिक गोष्टींमधे कुणाला कशाला इतरांना involve करायला आवडेल? पण मला माहिती नाही हे कसं घडलं. मी वस्तीगृहाबाहेर उभा होतो नि जे पाहिलं ते मला मनूरच्या रूमच्या खिडकीतून दिसलं होतं. अगदी सगळंच. मनूर-कविता, नोराह, ती जांभळसर भिंत, त्या हव्याहव्याशा वाटणाऱ्या गंधाचे ढग, खिडकीवरचा पडदा, तिची बांगडी-टिकली-केस-डोळे. निळसर डोळे. मनूर म्हटला एकतर तू प्रेमात पडलाहेस किंवा तुला सायकिआट्रिस्टकडे जाण्याची गरज आहे. थोड्या खोलात गेल्यावर कळलं की नोराह नावाची कविताची एक मैत्रिण आहे खरी. ख्रिश्चन, पण टिकली लावते. सावळी, भुऱ्या रंगाच्या डोळ्यांची. शांत-शांत असते. कविताला मला इतर गोष्टी सांगण्याची छाती झाली नाही, नि तो विषय तिथेच संपला. 

हे सगळं एखादं वर्षं चाललं. ती इथे-तिथे दिसत राहिली. एके दिवशी मी मुद्दामूनच तिच्या मागे-मागे रस्ता कापत चाललो. वाटलं हा नक्कीच योगायोग नसावा. काहीतरी असणार. मी जवळपास तिचा दोन-तीन किलोमीटरपर्यंत पाठलाग केला. संध्याकाळ होत चाललेली नि ती न थकता गल्ल्या-गल्ल्यांतून एकटीच भटकत चाललेली. काहीतरी गुणगुणत. तिनं तिच्या पोटऱ्या अर्धवट झाकल्या जातील एवढा लांबसर काळा झगा घातलेला. तिच्या पायांत पैंजण होते. त्या पैजणांवर जेव्हा डोळे खिळले तेव्हा क्षणभरातच ती त्या गल्लीतून गेली की काय असं वाटलं. मी आजूबाजूला पाहिलं, असंख्य लोक. आवाज. कर्णकर्कश. उन्हाळा. तुळशीबागेत एका क्षणात मी हरवून गेलो. नोराह त्या गंधासारखी भासली. जांभळसर आभाळ एक लक्षात राहिलेलं. नोराहमधे असं काही होतं की जे मी कधीही विसरू शकणार नाही. ती त्या गंधासारखी होती. हातात न येणारी, पण सतत भासणारी. तिच्या मागे-मागे फिरण्याचं वय नव्ह्तं माझं. आता कामाचं, जबाबदारीचं नि कर्तव्याचं आयुष्य जगत चाललेलो मी. असं गल्ल्या-गल्ल्यांत भटकणं परवडणारं नव्हतं.  

नोराह प्रकरणाला कित्येक वर्षं झाली. कामानिमित्त मी अंदमानात दाखल झालो. एके दिवशी मायाबंदरच्या मेन रोडवर फिरताना एक व्यक्ती दिसली. पांढरे केस, कपाळावर टिकली. काळा पायघोळ झगा. तिच्या हातात एक बास्केट होती नि ती रस्त्याकडेला बसलेल्या म्हाताऱ्याकडून भाजी विकत घेत होती. ती तिच्या गुडघ्यात वाकून बसली होती. तिचे ते पांढरे केस सोडले तर ती एखाद़्या बारा वर्षांच्या मुलीसारखी दिसली मला. ती नोराह होती की दुसरं कुणी माहिती नाही. पुण्यातून अंदमान? एवढ्या लांब कशी येऊ शकेल ही? एवढ्या वर्षांनी? एकटीच? मला वाटलं की हे बरंच झालं. इथे आपल्याला कुणी ओळखतही नाही. तिला जाऊन सरळ विचारावंच की काय सुरूय हे? मी तिच्या जवळ जाऊन म्हाताऱ्याला विचारलं, “प्याज कैसा दिआ?” तिला एवढ्या जवळून पाहिलं नव्हतं नि एकदा खात्रीपण करून घ्यायची होती की ही तीच आहे ते. तिचे डोळे निळसर होते, भुरे नाहीत. लेन्सेस? असतीलही. मी घसा खाकरला.

“Hey, this may be weird…but I believe that I have seen you sometime back in Pune. I guess some ten odd years back. You are Norah, right?”

ती बहुतेक पहिल्यांदा दचकली, सावरली पण बुचकाळ्यात पडली. तिचे डोळे थोडे बारीक, मग संशयी, मग निवांत झाले. काय माहिती, पण बहुतेक त्यांचे रंगही त्या-त्या वेळी बदलले. तिच्या कानांतली फुलपाखरं पंखांची सावकाश हालचाल करताहेत का काय असा मला भास झाला. मायाबंदर त्सुनामीमधे गडप झालंय…काळोख पसरलाय…पाण्याचा घनगर्द आवाज कानांत साठून राहिलाय…आभाळ निळसर मग जांभळ मग गुलाबीसर होत चाललंय…एक फार ओळखीचं, मन शांत करणारं गाणं फार दूरवरून ऐकू येतंय; त्याच्या जवळ जाऊ वाटतंय…एक नाव चांद्ण्यांच्या लाटांवर स्वार झालीय नि एक चंद्र गालांवर दोन्ही हात ठेवून त्या नावेला पहात बसलाय. एवढ्या जाळ्यात मी एकटाच कोरडा आहे. माझ्या आजूबाजूचं एक मीटरचं वर्तुळ पुर्णपणे कोरडं आहे. मी जमिन पाहतोय नि ती मऊसर आहे. पायांतल्या चपलांचा पत्ता नाही. तिने तिच्या निळसर डोळ्यांनी म्हटलं –

“Yeah. My name is Norah. Nice to meet you mister…”

“Pankaj.”

“Pankaj. हो, मी होते पुण्यात. दहा वर्षांपुर्वी? बहुतेक. कविता सांगायची तुझ्याबद़्दल. तूच ना तो?”

“अं…नाही, बहुतेक तो मनूर असेल.”

“Oh yeah, yeah. मनूर…मनूर. Sorry, I forgot. बहुतेक आपण भेटलेलो नाहीये.”

“हं…नाही भेटलेलोय, पण मी तुला पाहिलंय कित्येकदा.”

“आह…मला तर असं हजारो-लाखो लोकांनी पाहिलं असेल! How does that…”

“त्यादिवशी तू उभी होतीस ना त्या दारात? कविता-मनूर…”

“कोणता दरवाजा?”

“त्यादिवशी ते गाणं ऐकत पडले होते दोघंच. तू त्या खोलीत येऊन खिडकीवरचा पडदा सारलास…नि परत त्यादिवशी मी तुझा पाठलाग करत होतो, तू बराच वेळ चाललीस नि गायब झालीस. तो गंध…तो जांभळा रंग…”

“पंकज तुला काहीतरी गैरसमज झालाय. त्या दोघांच्या मधे मी कशाला जाईन? And I don’t remember any of this…”

तेव्हाही असंच काहीसं झालं. तो गंध, एक गाणं दूरवर चाललेलं नि जांभळसर आभाळ. क्षणात वाटलेलं की मायाबंदरच्या पुढच्या वळणावर स्वारगेट येईल आणि माझ्या राहत्या खोलीच्या भिंतीपलीकडे मनूर-कविता एकत्र बसलेले असतील. डोकं दुखू लागलं तसं मी माझ्या मायाबंदरच्या खोलीवर परतलो. मनूरला फोन लावला. त्याला सांगितलं नोराहबद़्दल. त्यानं सांगितलं की नोराह ही साधी-सुधी मुलगी नाहीये. ती तांत्रिक-विद़्या शिकलीय. तिला लोकांना भुरळ पाडता येते, वेड लावता येतं. काही लोकांनी तर तिच्या मागं लागून आत्महत्यापण केल्यात. तिचं बालपण फार विकृत होतं. तिच्या लहानपणापासूनच तिला या असल्या गोष्टींचा फार नाद. तिच्या घरी वाढवलेल्या गुलाबांवर ती तिचे प्रयोग करायची. त्या असंख्य गुलाबांच्या अगणित आत्मा तिच्या भोवतीच फिरत असतात म्हणे. तिला एक विशिष्ट गंध आहे. तुला जाणवलं का असं काही? मी ‘नाही’ सांगताच तो पुढे सांगू लागला. बरं झालं. ज्यांना त्या गंधाचा लळा लागतो त्यांना ती दिसत राहते. भेटत राहते असं म्हणतात. कविताची रूममेट होती ती! मी ज्यावेळी या गोष्टी ऐकल्या तेव्हा मला फार भिती वाटलेली यार! कविता या सर्वातून सहीसलामत सुटली. अजून एक गोष्ट…तिनं तिच्या कुठल्याशा प्रयोगात बऱ्याचशा शब्दांना, स्वरांना नि वाद़्यांना जीव दिला. ती चालू-बोलू लागली, पण जशी ती जगली तशीच पटापट ती मेली. त्यांचे आत्मे तिच्या भोवतीच असतात म्हणे. जी व्यक्ती तिचा तो गंध जाणते, ज्याला ते एक गाणंसं ऐकू येतं नि ज्याला तिची दृष्टी दिसते, त्या व्यक्तीवर नोराह पुर्णपणे आरूढ झालेली असते. मग तिच्यापासून सुटका नाही. तुला आठवतोय का तो विवेक नि मानस? त्यांना तिनं असंच गिळंकृत केलंय. तू या भानगडींत नको पडूस. हनुमान चालिसा वाच नाहीतर राम-रक्षा. नाहीतर बायबल वाच रे बाबा!

मनूरशी बोलल्यावर मी बराच वेळ बेडवर पडून राहिलो. पंखा हळूवार फिरत राहिला. खोलीबाहेर समुद्राच्या लाटांचा आवाज क्षीण होत गेला नि एकच ओळखीचं गाणं खोलीभर झालं. आभाळ निळसर होत गेलं. गंध गडद होत गेला. नोराहची छाया दाराला टेकून उभी असलेली दिसली. डोळे मिटू लागले. मन शांत होत गेलं. पेशी-पेशींपर्यंत तिचा गंध पसरत गेला. तिने माझ्या गालांवरून हात फिरवला. गालांवर ओठ टेकवले. अचानक भरून आलेल्या थंडीत गालाचा तेवढाच भाग ऊबदार वाटला. तिच्या कानांतली फुलपाखरं खोलीभर उडू लागली. निळसर, पिवळ्या ठिपक्यांची. ती खोलीच्या पडद़्याजवळ गेली. तिने तो बाजूला सारला नि बाहेर पाहिलं. मग तो नीटनेटका करून ती बेडवर माझ्या शेजारी येऊन पडली. वरचा पंखा गडप झालेला. तिथे रात्र नि चांदण्यांत हरवलेली एक नाव दिसत होती.

खाड़्कन आवाज आला नि खिडकी जोरात आपटली. मी दचकून उडी मारली. मनूरने रागाने माझ्याकडे बघत खिडकी बंद केली. त्याला प्रकाश अजिबातच नको होता त्याच्या खोलीत. कविता असताना तर नाहीच नाही. मी पुण्यात होतो, वस्तीगृहाबाहेर. मनूरने पडदा झटक्यात ओढला. काय झालं? नोराह? अंदमान? काळी जादू? मला काहीच कळेनासं झालं. मी पुन्हा वर पाहिलं. मनूरच्या खिडकीतला पडदा कुणीतरी तात्पुरता बाजूला सारला होता नि गंधांचे ढगच्या ढग माझ्या बाजूने येत होते. सुरूवात झाली होती.

                                                                                                                                                                                                                                            पंकज कोपर्डे

२१ मे २०१६

abstract art (sketch) accessed from <https://in.pinterest.com/jlcondel/art-class-abstract-faces/> on 26 June 2016

ळ

एके रात्री मी ‘ळ’ आकाराचं भूत पाहिलं. वाटलं, स्वप्नासारखं स्वप्न असेल. डोळे उघडून उठून बसलो. अंधारल्या त्या खोलीत जिथून चंद्राचा प्रकाश येत होता, तिथे ते ळ तरंगत होतं. मला पहिल्यांदा विश्वास नाही बसला. मी जवळचं पाणी प्यालो नि डोळे ताणून बघू लागलो. ते ळ तरंगतच राहिलं. मी कपाळावरचा घाम पुसला. ठरवलं की आता उठून त्याला हात लावावा. काही भुतं आपल्याला त्रास देत नाहीत, त्यांना फक्त तुमच्याशी बोलायचं असतं. ळला जर मला त्रास द़्यायचा असता तर त्याने तो दिला असता. पण बहुतेक ळ त्यांच्यातलं नव्हतं. मी कसाबसा उठलो. छाती धडधडत होतीच. मी हळूहळू ळकडे जाऊ लागलो. मी जसजसा जवळ जायचो, ळ तसतसं लांब सरकायचं. मी दोन-चार पावलं झपाझप टाकली, आणि ळ अद्रुश्य झालं. मला काहीच समजेनासं झालं. मी माघारी बेडवर येऊन पडलो. छताकडे एकटक बघत. डोळे मिटले नि पुन्हा लगेच उघडले तर ळ पुन्हा छतावर प्रगट. ळच्या मनात नक्कीच काहीतरी सलत होतं, पण काय? या भुताला तर मानवी चेहराच नव्हता. त्याला फक्त एक आकार होता. बहुतेक हे आदिकालीन भूत असावं. ज्यावेळी पृथ्वीवर जीव-सृष्टी अवतरत होती. तसाच कुठलासा सजीव असावा. त्याला मला कळेल असा काही आकार नाही, पण दु:ख तर अपरंपार आहे. मी त्याच्याकडे एकटक पाहत विचार करत राहिलो काही क्षण. मग वाटलं त्याच्याशी बोलावं. मराठीतून की इंग्रजीतून? कळेल आपली भाषा त्याला? मराठी आणि इंग्रजी काय? त्याच्यासाठी साऱ्याच भाषा नव्या असणार! आपली भूतकाळाची झेप ती किती? दोन-पाचशे वर्षांची! या भुताला सारं माहिती असेल का? त्याला प्रश्न विचारता येतील, भूतकाळाबद़्दलचे, उत्क्रांतीवरचे! मी पुन्हा एकदा ळकडे बघितलं.

“हॅलो! नमस्कार!”

ळ काहीच बोललं नाही. त्याचं तरंगण क्षणभर थांबल्यासारखं झालं पण तेवढंच.

“तुम्ही कसे आहात? तुमचा जन्म कधी झाला? माझा एकोणावीसशे सत्त्याएशी साली. तुम्ही फारच म्हातारे असाल ना? तुम्हाला जे हवं ते बोला. मला माहितीय की तुम्हाला काहीतरी सांगायचंय मला.”

ळ पुन्हा अद्रुश्य झालं. मला कळलं नाही, पण वाटलं त्याला आपलं बोलणं थोडंफार तरी कळलंच असेल. नाहीतर ते एवढा वेळ थांबलं नसतं. माझ्या बोलण्यात त्याला काहीतरी तथ्य वाटलं असणार आहे. मग माझं मन शांत झालं आणि कधीच लागली नाही अशी गाढ झोप लागली. मी कधी झोपलो मला कळलं नाही. मला त्या रात्री नंतर काही स्वप्नं पडली नाहीत. असं वाटत होतं की झोपेच्या काळ्या डोहात कुणीतरी मला जोरात खेचून नेलंय.

त्या दिवसानंतर ळच्या अस्तित्वावर कधी विचार आला नाही डोक्यात, मागच्या महिन्यापर्यंत. मागच्या महिन्यात पुन्हा मला ळ दिसलं. पण यावेळी टेबलावर ठेवलेल्या माझ्या चष्म्यात. बहुतेक ळमधे रूप बदलण्याची शक्ती असावी. त्या रात्री मला जे दिसलं ते बहुतेक ळचं खरं रूप असावं. माणसांमधेही असंच असतं ना. ज्यावेळी जन्म होतो, त्यावेळी सारेच नागडे असतात; मग अंगावर हवी तशी, आवडणारी कपडे चढवू लागतात. ळचा बहुतेक त्या रात्री जन्म झाला असावा. म्हणजे ते पहिल्यांदाच कुणासमोर तरी प्रगट झालं असावं. पण भुताला या गोष्टींची लाज का? आहे त्या आकारात रहावं. दुसरा छान आकार मिळत असेल तर का नाही घ्यावा? मी माझ्या चष्म्याकडे एकटक पाहत राहिलो. विचार करू लागलो. ळला आकाराचा लोभ झाला का? म्हणजे ळला जाणवतंय की त्याला कुणीतरी व्हायचंय. ळ बहुतेक कुणी क्लिष्ट सजीव असावा. One of those primitive organisms with a complex physiology. ळने माझ्यासाठी विचारांचं एक नवं दालन उघडं केलं. पण मला हा प्रश्न पडला की मी हा चष्मा डोळ्यांवर चढवू की नको? ळने जर माझ्या डोळ्यांत प्रवेश केला तर?

या प्रसंगानंतर ळ मला सतत दिसू लागलं. सर्वत्र. ळमधे फार लवचिकता होती. ते जवळपास सगळयाच आकारांत समाविष्ट व्हायचं. बायकोबरोबर बाजारात फिरताना समोरून येणाऱ्या स्त्रियांच्या छातीवर दिसायचं, कमोडवर बसलो तर खाली सोडलेल्या बॉक्सरमधे दिसायचं. रात्री बारमधे निऑन साईनच्या लाईटमधे दिसायचं, बीअरमधल्या वर येणाऱ्या बुडबुड्यांमधे दिसायचं. हेडफोनच्या वायरच्या गुंत्यामधे दिसायचं, स्वत:च्या बोटांच्या गुंत्यामधे दिसायचं. दुर्बिणीच्या लेन्सेसमधे दिसायचं, नदीमधल्या छोट्या भोवऱ्यांमधे दिसायचं. स्वत: लिहीलेल्या वाक्यांमधे दिसायचं, कंटाळा आला म्हणून केलेल्या डुडल्समधे दिसायचं. हिनं तेलात टाकलेल्या भज्यांमधे दिसायचं, मी केलेल्या टू-मिनीट़्स नूडल्समधे दिसायचं. महान चित्रकारांच्या Abstract art मधे दिसायचं आणि ज्याचा मला बोध लागत नाही अशा अमर्यादतेत दिसायचं. माझ्या ळ जीवनाचा ळने ळक्षणी येऊन ळ करून टाकला. सतत सगळीकडे ळ. त्या ळमुळे माझ्या अभ्यासिकेत माझ्या वाक्यांना ळचीच लागण झाली. बघावं तिथे ळ. न संपणारं, माझा पिच्छा न सोडणारं ळ. घर सोडून कुठे चार दिवस फिरू म्हटलो तरी जागांच्या नावांत ळ - महाबळेश्वर, कर्नाळा, अर्नाळा, जावळी, राळेगण-सिद़्धी, अंमळनेर! काही वेगळं खाऊ म्हटलं तर तिथेही ळ - केळी, पोळी, जांभूळ, डोकेदुखीची गोळी, मेथीत अळी! कुणाला जाऊन भेटावं म्हटलं तर भेटणारे पण असेच - माळी, कोळी, नरसाळी, फुकट़्यांची टोळी! पक्षीनिरीक्षणाला जावं तर तिथेही बगळे त्यांच्या मानांचे ळ करून उडणारे! कुणाच्या नाठाळ बाळाला खेळवायचंही जीवावर आलं माझ्या. वेळ पाळू की नको कळेनासं झालं. जिथं मी ळ नाही वाचळं तिथेही ळच. ळचं भूत माझ्या मानगुटीवर ठिय्या मांडून बसळं. ळने खरंच त्रास द़्यायळा सुरूवात केळी. ळच्या भानगडीत माझ्या जीभेची दाणादाण उडाळी. मी शक्यतो ळ अक्षर असलेले शब्द वापरणं टाळू ळागळो. इंग्रजीतून बोलू लागलो, पण कॉळेजमधे गणिताच्या तासाला ते infinity चं चिन्ह ब्रम्ह म्हणून उभं राहू लागलं. माझ्या विद़्यार्थ्यांना कळेनासं झाळं की मळा काय होतंय. त्या infinity च्या चिन्हाकडे बघून वाटायचं की एक अमर्याद ळांबी रूंदी उंचीचा मळा आहे आणि त्यात मळा एकट्याळा सोडून ळ दूरदूर चाळळंय. या गोष्टीचा शोध घ्यायचं कामच नव्हतं कारण या अनंताच्या गोष्टी होत्या, ज्या माझ्यासारख्या सामान्य शिक्षकाकडून कशा सोडवळ्या जातीळ. पण ळचं दु:ख बहुतेक तिथेच कुठेतरी अडकळेळं. तीनेक वर्षं या ळने मला सतावळं पण काळ ते रात्री त्याच्या पुर्वीच्याच रूपात दिसळं.

काळ रात्री मळा झोपायळा तीन वाजळे. अंधारात पाहत बसळेळो एकटाच. माडीवर बायकोचं डोकं नि तिच्या केसांचा झाळेळा ळ. त्या सुरेख ळकडे पाहिळं. आजवर या ळंमधे मला सतत त्रास का दिसळा? असा विचार करू ळागळो. या केसांच्या ळमधे त्रास काहीच नव्हता. त्याचा आकारच तसा आहे, त्याळा कोण काय करणार? हे ळ भूत बहुतेक स्वत:च्या आकारावर नाही, तर अस्तित्वावर नाराज असावं. त्याच्या अस्तित्वाचा अंत नाही. काळाप्रमाणे ळ आहे. ळ हा खरा काळ आहे. मी बेडवरून उडी मारून उठलो. उत्तर जवळ होतं. ळ मला त्यारात्री जसं अंधारात दिसळं तसं आज अगदी जवळ दिसळं. माझा समोरच ते तरंगत होतं. मी हात पुढे केळा, पण त्याला स्पर्श करू शकळो नाही. हात त्यातून आरपार गेळा. मी त्याला म्हटळं –

“मळा तुझ्या प्रश्नाचं उत्तर मिळालंय बहुतेक आणि मी त्याचा सर्वतोपरी शोध घेईन.”

ळचं तरंगण क्षणभर थांबळं. ते माझ्या उत्तराची अपेक्षा करत होतं.

“तू काळाचं भूत आहेस ना? तुझ्यातल्या “का” हरवलाय आणि तू त्याला शोधतोहेस. का आहेस तू असा अमर्याद? वेळेसारखा. मला माहिती नाही, पण तुझ्या अस्तित्वाशिवाय आमचं अस्तित्व नाही. त्यामुळे तू या प्रश्नावर अश्रू गाळू नकोस मित्रा. तुझ्या अमर्यादेत कुठेतरी तुळा रेषा आहेत त्यामुळे तू ळ आहेस. नाहीतर ल असतास, दोन उघड्या वर्तुळांचा. पण तू ळ आहेस आणि आमच्या साऱ्या अनुत्तरित प्रश्नांसाठी तू फार चांगलं dumping ground आहेस. तू फार चांगलं काम करतोहेस ळ. आज जगातली किती लोकं तुझ्यावर अवलंबून आहेत. त्यांच्या कितीतरी प्रश्नांसाठी ‘वेळ’ हेच उत्तर आहे!”

ळ तरंगत तरंगत आकाशाकडे निघालं आणि मग अदृश्य झालं. मला फार आनंद झाला. जीभ मोकळी मोकळी झाली. ळ आणि लच्या व्याख्या सांगितल्या की काय मी! मी घरात आलो. बायको ळ आकाराची मांडी घालून माझी वाट पाहत होती. पुढचं भांडण होतंच अट‘ळ’!

पंकज कोपर्डे

११ जून २०१६