बुधवार, २० ऑक्टोबर, २०१०

      मी अरूणाचलमधे दहा दिवस काय केलं याचा अजूनही कित्येक लोकांना संशय आहे!! तसा मलाही थोडा आहेच म्हणा…मी बऱ्याच काही गोष्टी ठरवून गेलो होतो; त्यातल्या काही अंशत: पुर्ण झाल्या, बऱ्याच अपूर्ण राहिल्या नि अजून काही न ठरवलेल्या गोष्टींचीही भर पडली त्यात. मी इथून निघण्यापासून काहीतरी कुठल्यातरी प्रकारे document करायच्या प्रयत्नात होतो; बहुधा त्यामुळेच काही करू शकलो नाही. Document करायचेही किती मार्ग आहेत. फोटोग्राफी, लिखान, डायरी, व्हॉईस लॉग, व्हिडीओ लॉग. यातली प्रत्येक गोष्ट थोडीफार केली, त्यामुळे आता सगळी भेळ झालीय. पण ठीकंय मी सध्यातरी लिखान नि फोटोग्राफ्स publish करून माझ्या एकंदरीत ट्रिपबद्दल माहिती देऊ शकतो…
      अरूणाचलमधे तसं माझं काहीही काम नव्हतं; टाईमपास करणं, जंगलात भटकणं नि पक्षी-निरीक्षण करणं; झालंच तर मॉथिंगच्या कामात थोडी मदत करणं, इतकंच. जंगल समजून घेणं हेच काम होतं मला. ते चांगलंच झालं. आसाम सोडून माणूस एकदा का अरूणाचलमधे शिरला की शक्यता-अशक्यांतांचा नुस्ता प्रवास सुरू होतो. एकतर तिथे सेल्युलार नेटवर्क काम करत नाही. तिथलं लोकल सिम किंवा मग BSNL चं पोस्टपेड सिम तिथं काम करतं. Even आसाममधेही तोच सिन आहे; पण आसाममधे transport आणि इतर सोयीही उपलब्ध आहेत, अरूणाचलमधे तसं नाही. म्हणजे अरूणाचल मधे गेलो तर तिथल्या बऱ्यापैकी शहरांशिवाय STD इतर जास्त कुठे उपलब्ध नाहीत. पण काहीही असो; इतक्या दिवसांनंतर हे सेल्युलर फोनला सरावलेलं मन STD मधे चांगलंच घुटमळत राहिलं; कारणंही तशीच होती!
      अरूणाचल मधे रस्ते खराब आहेत; सगळेच नाही; पण अधे-मधे जर एखादा खराब पॅच लागला तर तो चांगलाच वेळ खातो. असा पॅच भालुकपॉंग ते सेस्सा च्या मधे लागतो; जवळपास दहा किलोमीटर्सचाच हा रस्ता पण तासभर तरी खातो. इथे बऱ्याच ठिकाणी मिल्ट्रीचे कॅम्प्स आहेत. त्यामुळे जरा बरं वाटतं. अरूणाचलवर मिल्ट्रीची चांगलीच पकड आहे, हे जाणवत राहतं. बऱ्याच गोष्टी आहेत, चांगल्या वाईट; पण एकंदरीतच अरूणाचल मधली लोकं प्रामाणिक वाटली.
लामा कॅम्प
      ईगलनेस्टच्या पायथ्याला हा कॅम्प आहे. सुंदर कॅम्प. तिथल्या लामामधे बसा किंवा केवली मधे, समोर दूरवर हिमाच्छादित शंकर पर्वत दिसतो. ‘लामा’, ‘केवली’ नि ‘शंकर’ पर्वत हे सगळे माझे शब्द आहेत; प्रत्यक्षात त्यांची नावं वेगळीच आहेत. ही नावं कुठून आली यामागची गोष्ट तशी काही गूढ नाहीये; ज्या-ज्या गोष्टीला जे-जे समर्पक वाटलं, ते नाव दिलं; बस्स इतकंच. लामाला थांबलो होतो, त्यावेळी थंडी वाढली होती. एके दिवशी पाऊसही झाला. जबरदस्त पाऊस. हत्तींचे चित्कार खालच्या दरीतून ऐकू यायचे नि मी दररोज आज इथून आवाज आला, आता इकडून आला असं म्हणत हरखून जायचो. लामाच्या आसपास बरेच पक्षी पाहिले. मी जे काही पाहत होतो, ते पुर्वी पाहिलेलंच नव्हतं; त्यामुळे माझ्यासाठी excitement नावाचा काही प्रकारच नव्हता उरला! हा प्रकार जरा वेगळाच असतो. ठीकंय. अरूणाचल मकाक पाहिले. हा एक दुर्लक्षिलेला प्राणी. इतके दिवस होता, पण ही मकाकची वेगळी जात आहे, हे कुणाच्या ध्यानात नव्हतं आलं! लामाजवळच बुगून लायोचिचला या नव्याने शोध लागलेल्या पक्ष्याची कोवळी शीळही ऐकली मी. लोकं जगभर फिरून या एका पक्ष्यासाठी इथे येतात, भरघोस पैसे खर्च करतात नि शेवटी हातातल्या बर्डलिस्ट मधे टिक करून निघून जातात; हा प्रकार काय असतो, हेसुद्धा नव्यानंच अनुभवलं.
      लामामधले तीन दिवस भारी गेले. पक्षीच पक्षी पाहिले नि रात्री कित्तीतरी प्रकारचे पतंगही पाहिले. पिकासो मॉथ नावाचा एक सुंदर पतंग पाहिला; त्याच्या पंखांवर झाडाच्या फांदीवर एक पक्षी बसलाय अशी नक्षी. हे कुणाला कळतं नि कोण बनवतं? की आपणच आपल्याला मुर्ख बनवत असतो?
बोंपूचा कॅम्प
     लामावरून बोंपूला गेलो एके दिवशी. बोंपू ईगलनेस्टमधे आहे. लामा बाहेर आहे अभयारण्याच्या. बोंपू समुद्रसपाटीपासून ३६०० मीटर उंच तर लामा २६०० मीटर. लामाच्या पायथ्याचं गाव (टेंगा) ९०० मीटर उंच. लामापेक्षा बोंपू भारी वाटलं. लामासारखी छान व्यवस्था जरी नसली तरी बोंपूचा कॅम्प पक्षी पाहण्यासाठी मस्त जागाय. बोंपूच्या कॅम्पवर भेकर (Barking deer) दिसलं, yellow throated martin (मुंगूसासारखा प्राणी), हत्ती, मलायन जायंट स्क्विरल नि फार सुंदर, निरागस असा दिसणारा ‘चिंटू’ (Tesia) पक्षी! हत्ती लांबून पाहताना फार छान वाटतं. निवांत चरत असतात बिचारे. बोंपूचा कॅम्प लामापेक्षा बऱ्यापैकी गरम होता; दोन दिवस छान कोवळी ऊनं पडत होती नि त्यामुळे फुलपाखरं नि पक्षीही दिसत होते बरेच. भुतान ग्लोरी नावाचं एक सुंदर फुलपाखरू पाहिलं तिथं…त्याची तर पुर्ण एक वेगळीच गोष्ट होईल; पण लिहायचा कंटाळा आहे!
सेस्सा
      सेस्सा हे छोटंसं खेडं. Population 110. सुंदर गाव. गावावर वळणावळणाने गेलेला बऱ्यापैकी रहदारीचा रस्ता. एका वळणावर काजूचं हॉटेल. या काजूमधला ‘ज’ हा ‘जहाल’ मधल्या ‘ज’ सारखा. ‘जहाज’ मधल्या ‘ज’ सारखा नाही! तिचं नाव काजल. सोईसाठी काजू. तिच्या त्या हॉटेलात एका कोपऱ्यात जागा बळकावून सकाळी सहाच्या कॉफीबरोबरचा माझा वेडसर माऊथ ऑरगन नि काजूचं लाडकं हॉटेलात घुटमळणारं शेळीचं पिल्लू! सेस्साच्या प्रेमात पडलोय मी. भुरळ पडलीय त्या गावाची. अशी भुरळ पाडणारी गावंच मुळात कमीयंत भारतात. जी क्षणभर छान वाटतात ती काही दिवसांतच नकोशी वाटू लागतात. सेस्साबद्दल मला तसं नाही वाटतंय. सेस्साला ऑर्किड सॅन्क्च्युरी आहे. तिथे मला ऑर्किड्स दिसले नाहीत पण. सेस्सामधे पिवळ्या गळ्याचा सरडा सापडला मात्र नि त्याचे छान फोटोग्राफ्सही मिळाले. सेस्साची आठवणही चांगलीच गडद आहे नि अजून काही दिवस तरी जाणार नाही मनातून.  
          

गुरुवार, २ सप्टेंबर, २०१०

पुलावरली गुपितं,
वाहत्या पाण्यात,
वाहताना, पाहताना,
गोड हसत राहिलीस,
आतल्या-आत…

पुलावरल्या काठावर,
अल्लद विसावलेलं,
इंद्रधनुष्य, पाहताना,
हातांनीही मारली होती,
हळूवार गाठ…

…वाहत राहिला पूल एकटा,
वाहत राहिली नदीही एकटीच,
या अशा सुनसान एकटेपणावरती;
कशी गं तुझी नि माझी घरटी??

बुधवार, २५ ऑगस्ट, २०१०

कोफ्ताकरी


    खरवड-खरवड, मनाची तडफड! नाही, नाही…तडफड म्हणण्याइतकंही काही घडत नाहीये आजकाल. नांगरानं जमीन द्गड-माती-ढेकळं-गांडूळ-साप-विंचू-अंकूरांसकट खरवडत न्यावी, अशी सगळी खरवड. नांगर एकदा फिरल्यानंतर अंगावरून सारी वस्त्रं काढून घेतल्यासारखी उद्ध्वस्त जमीन नि सुन्नसा आवाज…यात तडफड कुठली? पडझड सगळी. क्षणात राहत्या झोपडीवरून बुलडोझर फिरवावा इतकं सहज सोप्पं ते मनाचं वागणं. विव्हळायला त्राणच उरले नाहीत, मित्रा! गाणं नाही, कल्पना नाही, चित्र नाही, काही घडेल याची शक्यताही नाही! अडकल्यासारखी भावना आहे ही! वर्षानुवर्षे बध्दकोष्टता झालेल्या पीडिताचं दु:ख, सहज-सुलभ जगणाऱ्यांना काय? हसण्यासारखी गोष्ट नाहीये ही! उदाहरण काहीही असू शकतं!! पोटातच अडकलेल्या बाळाचं दु:ख कोणाला कळणार? वेदना दोहोंनाही! मातेलाही नि बाळालाही…चूक कुणाची?
      काय माहिती?!! परिस्थितीची? असावी. असावी एखांदवेळेस! परिस्थिती ही काळाचं फ़ंक्शन! म्हणजे काळच जबाबदार म्हणायचा! मला तशीपण या काळानं पुर्वी कित्येकदा अद्दल घडवलीय, वेगवेगळ्या फ्रंट्सवर! त्यावर तर एक पुस्तकच तयार होईल! पण आळस…लिहीणार कोण? जाऊ देत!
      विषय असा होता की तडफड व्हायला काहीतरी असावं लागतं मुळात. आत असलेल्या कल्पनांना ओरडण्याचं त्राणच नसलं तर त्यांना हुडकणार कसं? ढिगाऱ्यातून बाहेर काढणार कसं? याचं एक छानसं उत्तर! काही घडलंच नाही, असं समजायचं! यालाच बहुधा मन:शांती म्हणत असावेत! यावर हाच एक उपाय आहे. कोफ्ताकरी करणे नि खाणे. ज्या गोष्टींत जीव अडकलाय त्यांना कोफ्ते समजून त्यांचा फडशा पाडणे! ढासळणे ही एक कलाय…ती ज्यांना जमत नाही, ते बेघर होतात, आत्महत्या करतात; पण ज्यांना जमते, ते जग विणतात! व्वा, काय लिहीलंय…काय माहिती का लिहीलंय मी हे!! बहुधा, ढासळण्याची सुरूवात झालीय कुठेतरी…   
पंकज २५.०८.१०

शुक्रवार, २० ऑगस्ट, २०१०

whoever wins, looses


शेजारील चित्र पहा…पहा, शांतपणे हातातील सर्व कामे बाजूला सारून पहा. त्या फोटोमधील एक ऩ एक गोष्ट व्यवस्थित पहा. डोळे मिटून क्षणभरच थांबा नि आता विचार करा. जो काही विचार डोक्यात येईल, तो इथे मांडा (comments मधे). काहीही असू दे मग…काय वाईट, काय खरं, काय खोटं? या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरं बऱ्याचदा अनुभव नि ज्ञान (माहिती) या दोन गोष्टींवरच अवलंबून असते. असू देत; त्याचं कुणाला काय? काय वाटतंय ते लिहा…
रेल्वे-स्टेशनावर या मॅगझिनवर नजर पडली नि ते बॅगेत टाकलं. प्रवासभरात वाचून काढलं. कित्येकांनी त्याचं फ़्रंट कव्हर पाहून ते चाळलही. किती ते कुतूहल? एकानं विचारलं, “काय झालं या बिबळ्याचं पुढे?” think n’ imagine. पुढे मी काय बोलू? हे समोर दिसतंय ते कायंय? म्हणजे हे असं फ्रंट-पेज पाहून सहज तोंडातून शब्द फुटतात…what the hell! मी सुमारे अर्धा तास भर ते एकच पेज पाहत बसलो. हे असं एकटंच चित्र सतत पाहत राहताना कित्तीतरी गोष्टींवर विचार करत बसलो. हा फोटो फक्त report किंवा news फोटो नाहीये…तो Human-animal conflict चा representative फोटो म्हणून बघा. कायंय त्यात? डार्ट लागलेला एक पुर्ण वाढ झालेला बिबट ज्याच्यावर सुमारे पन्नास एक लोक तरी तुटून पडलेत. धूळ, बिबटाच्या पेकाटात लागण्याच्या उद्देशात फेकलेली एक अधांतरी वीट, प्लास्टीक किंवा तत्सम कचरा, बिबटाच्या पाठीमागे २-३ दंडुकाधारी हिरो (सर्वांच्या पायातल्या चपला बघून त्यांचा socio-economic status थोडाफार लक्षात येईल) आणि अजून कित्तीतरी चेहरे (बघे). फोटोच्या सेंट्रल पॉईंटच्या थोडंसं वर एक plain tiger butterfly, बिचारं एकटंच रस्ता क्रॉस करतंय; त्याला आजूबाजूला काय घडतंय याचा काहीही बोध होत नसणार; त्याच्याच पाठीमागे तसंच एक दुसरं उडण्याच्या तयारीत…
बिबट…वेदना, अजून काय म्हणू शकतो आपण? बिबटाची कातडी अशी फिसकारल्या सारखी नसते कधी; त्रास आणखीन काय? मानेत घुसलेला डार्ट…काय म्हणजे काय सुरू कायंय? Okay, काही लोक म्हणतील तुला, तिथे cozy-cozy जागेत बसून प्राण्यांच्या वेदनेवर लिहायला काय जातंय? हा फारच महत्त्वाचा प्रश्नय खरा! म्हणूनच मी म्हटलं, अनुभव नि ज्ञान या गोष्टी किती महत्त्वाच्या असतात ते! बिबटाच्या खाली शीर्षक आहे: India’s Leopard Problem: Is this cat vanishing faster than the tiger?
कुणाला माहिती? कुणी कधी बिबटाला प्राधान्य दिलाय भारतात. वाघांना आत्ताशी कुठं भाव द्यायला लागलेत लोक…अभी और वक्त है, जब बिबट भी १४११ बचेंगे, तब देखा जायेगा!!
Follow:


सोमवार, २ ऑगस्ट, २०१०

hands and patches

                चित्रकलेच्या क्षेत्रात  ठसा उमटावा असं कैक दिवसांपासून मनात होतं. ते आज प्रत्यक्षात उतरलं. माझ्या बेडरूमच्या खिडक्यांना पडदे नाहीत; आणि इमारतीचा हा भाग चक्क सुर्यप्रकाशात न्हाऊन निघतो!! तसा मी अंधारात राहणारा प्राणी. या प्रकाशाचा त्रास व्हायचा. मग एके दिवशी ठरवलं की यावर काहीतरी उपाय करावा. पहिला विचार आला तो म्हणजे पुणे टाईम्स मधल्या सेमी-नूड्ज आतल्या बाजूस तोंड करून प्रकाशाचा रस्ता रोकावा. हा आपला टिपीकल बॅचलरी विचार तसा; पण मी राहतो ते घरंय, रूम नाही; याचं मला चांगलंच भान आहे. शिवाय माझ्या या कलाकृतीचे माझ्या घरी फार विपरित परिणाम होतील याचीही जाण होतीच. मग काय करावं? म्हटलं, छानसा रंगीत कागद आणून डकवावा; कुठला फिल्टर? केशरी, हिरवा, निळा?? विचार करत बसलो…

                लॅपटॉपवर गाणी सुरूच होती; त्याच दरम्यान “कट्यार काळजात घुसली” मधली काही गाणी सुरू झाली. बस्स…ती सुरू झाली नि माझी विचार करण्याची पद्धतही पुर्णपणे बदलली. हुरूप आला. कुठल्या-कुठल्या म्युझिअम्स मधे लाल-निळ्या रंगाचे शिशे पाहिलेले आठवले. छंद मकरंद झाला! मग काय? काचच रंगवायला घेतली. अगोदर निळसर बॉर्डर आखू वाटली. तसं केलं. मनात मकरंदासारख्या कल्पना गोंधळ घालत होत्या. बऱ्याच दिवसांपासून इच्छा होती की, कुठेतरी ठसे उमटवावेतच! शिवाजी महाराजांनी जसा सिंधुदुर्गात उमटवलाय तसा!!
 निदान मी माझ्या घरात तरी उमटवू शकतो; आमचं कर्तुत्वही तसं चार भिंतींएवढंच ओ! मग म्हटलं तसं! ठसे उमटवले नि उरलेला भाग समर्पक नि उपलब्ध रंगांनी रंगवला. लांबून पाहिल्यावर प्रकाशही थोड्या निवल्यासारखा वाटला. अंधारल्या जीवाला अजून एक अंधारली खोली मिळण्याचा आनंद झाला!

बुधवार, २८ जुलै, २०१०

बाप्पा

सकाळी साडेअकरा वाजता बाजारात जाऊन काही रंग विकत आणले. एक निमूळत्या टोकाचा नि दुसरा पसरट तोंडाचा असे दोन ब्रशही आणले. जेवण वगैरे करून म्हटलं एक हात मारावा नि मस्त झोपावं; बाहेर पाऊसही छान कोसळतोय; अशावेळी माझ्यासारख्या जीवाला झोपेशिवाय दुसरं काय सुचू शकतं म्हणा!

मग तसा एक हात मारून घेतला. नि मग पुढे वेळेचं भानच उरलं नाही...चित्र साकारत राहिलो. अधून-मधून कित्तीतरी विचार डोक्यात येत राहिले; एखादी रेष चुकतीय असं वाटलं तरी त्या चुकीचे कित्तीतरी अर्थही निघू शकतात ना?! रंग...रंगांचंही तसंच वाटलं मला. चित्र म्हणजे नक्की काय याचा गंधही नसलेला मी प्राणी! डोळ्याला जे जे चांगलं वाटेल ते ते चांगलं हा किती संकुचित विचारंय; याचाही मस्त चटका बसला मनाला! दुपार झाली; थांबू वाटलं नाही...
मग पुन्हा कित्तीतरी वेळ तिथेच गुंतून पडलो. हे असलं काहीतरी करायला हवं यार! तहान-भूक विसरून. किती वेळा हे मनासारखं घडलंच नाही. कथा लिहीताना होतं ते तेवढंच! त्यावेळी तहान भूकच काय; वेळ, वय नि स्वत:चाही विसर पडतो. इतका साधा बाप्पा; त्याचं ते किती साधंसं रूप. कुणीही, अगदीच शिकाऊ माणसालाही जमेल असं ते चित्र! कुणी बनवलं असेल गणपतीला? त्या चित्राला? हे दैवत इतकं गोड आहे की प्रतिभेचं दैवत असं म्हणताना त्याच्या स्वत:च्याच आकारात कितीतरी आकार आपोआपच प्रगट होताना दिसतात. छान! तसं मला लिहायचं आहे याबद्दल पण मला आता काहीच लिहू वाटत नाहीये! मला माहितीय की मला चित्र काढताना काय वाटत होतं नि ते मी किती enjoy केलं ते!

गुरुवार, २२ जुलै, २०१०

मेणबत्ती

मेणबत्तीच्या आयुष्यातला जळण्याचा क्षण किती अप्रूपाचा असावा? वारा येईल तसं लवलव करायची! आयुष्य असं जळत असतानाही असह्य वेदनांचा टाहो मेणबत्ती किती मूकपणे प्रगट करत जळतीय! मौन धरून बसलीय…सांगायचं नाहीच कुणालाच! कुठे भाजून निघालेलं अंग चरचर करतंय जळतंय. तो मेणबत्तीचा आवाज नाही; तो घटनेचा आवाज! घटनांना आवाज असतो. हिरव्यागार रस्त्यावर मध्यभागी नारळासारखी दोन रक्तमय डोकी नि मूकपणे उताराला लागलेलं रक्त…या घटनेला माझ्या मनात सुरूंगासारखा आवाज झाला होता खरा. पण तेवढ्याच मूकपणे मी माघारीही फिरलो होतो. मेणबत्ती असेच स्वत:चे कान बंद करून घेत असेल एखांदवेळेस. आवाज नाही; तर भिती नाही. ते एकलकोंडं जगणं जरी डोळ्यांनी दिसत असलं तरी तिचा हातात हात धरून असलेला प्रत्येक अणू-रेणू कितपत जीवात जीव अडकून जगला असेल या प्रश्नाला तरी उत्तर काय? वर लागलेली आग खालीपर्यंत पोहोचणारच; या भितीपायी कुठे कुठे कुणी कुणी मिठ्या मारल्या असतील नि कुणी कुणी आत्महत्येचे विचार केले असतील हे सांगणही किती कठीण! मेणबत्ती जळत राहते; तसंच तिचं जगही. अणू-रेणूंना आग स्वत:पर्यंत पोहोचत तोपर्यंत हे जाणवतही नसेल की ते एका जळणाऱ्या मेणबत्तीचे भाग आहेत! म्हणून तर कुठेच टाहो नाही; सर्वच मौनाचा कारभार; चटका लागतोय म्हणून लिहीतोय मी ही…आग आलीय अंगावर!
२१.०७.१०
पंकज